MUHAMMED BIN HASAN es-SEYBANI

Hanefi mezhebinin üç büyük Imamindan biri. Eserleriyle Hanefiligin
sistemlesmesinde ve yayilmasinda etkili oldu. Ebu Yusuf'la birlikte,
kendisine Hanefi mezhebinin iki Imami anlaminda "Imameyn" denir.


Adi Muhammed, künyesi Ebu Abdullah'dir. Babasi Hasan b. Farkad'dir,
Benî seyban'larin azatlisi oldugu rivayet edilir. Hasan b. Farkad, sam
dolaylarinda Haksati köyündendir. Daha sonra Irak'a yerlesti. Oglu
Muhammed, 132/749 da Vasit'da dogdu. Kufe'de yetisti. O tarihlerde
Kufe, fikih, dil ve gramer ilimlerinin merkezlerinden biriydi. Muhammed
b. Hasan'in kültürünün olusumunu hazirlayan bu çevre, onun dil, fikih,
siir ve hadis'e yönelmesine de neden olmustu.


Babasindan otuz bin altin miras kalmasi, bu ilimleri tahsil
etmesini kolaylastirmis ve bütün servetini bu ugurda kullandi. Muhammed
b. Hasan, birçok bilginden ders aldi. Küçük yasta Ebu Hanife'nin
derslerini takibe basladi. 150/767'de Ebu Hanife'nin ölümü üzerine,
fikih tahsilini Ebu Yusuf'tan tamamladi. Imam Muhammed b. Hasan, Ebu
Hanife'nin öldügü tarihte on sekiz yasindaydi. Ali el-Kâri, Imam
Muhammed'in Ebu Hanife'nin akrabasindan oldugunu rivayet eder (Sava
Pasa, islâm Hukuku Nazariyati, I, 97-100).


Muhammed b. Hasan, çesitli yerlere seyahatlerde bulunarak birçok
bilginle görüstü. sam'da Evzai'nin, Mekke'de Süfyan b. Uyeyne'nin,
Horasan'da Abdullah b. Mübarek'in yanina giderek bunlardan ilim tahsil
etti. Basra'da da birçok ilim ehlinden ders aldi. Bu seyahatlarinin en
önemlisi, Medine'ye olanidir. Imam Muhammed burada üç yil Imam Malik'in
derslerine devam etmis ve defalarca Muvatta'yi kendisinden dinlemisti.


Medine'deki bu tahsiliyle Muhammed b. Hasan, Rey ehlinin usulüyle,
hadis ehlinin usulünü birlestirdi. Irak'a döndügünde söhreti her tarafa
yayildi ve kendisine talebe akini basladi. Bu talebelerin en
önemlilerinden biri Esed b. Furat'tir. Daha önce Imam Malik'den ders
alan Esed, Imam Muhammed'e gelerek talebelik yapti. Daha sonra
Afrika'ya dönüp Muhammed b. Hasan'in etkisiyle Afrika ve Magnb'de Ebu
Hanife'nin fikhî ictihatlarini ve görüslerini halka anlatti. Bir diger
önemli talebesi ise, Imam safiî'dir. Imam safiî, Imam Muhammed'den ilim
tahsil etti ve onun eserlerini istinsah etti (Siyeri Kebir Ter. ve
serhi s.12). Diger önemli talebeleri ise, Ebu Hafs el-Kebir, Süleyman
el-Ctircani, Ebu Ubeyd Kasim b. Sellam, Yahya b. Eksem, ismail b. Tevbe
gibi bilginlerdir. Hanefi mezhebi ilk yayilmasini Imam Muhammed b.
Hasan ile Imam Ebu Yusuf'a borçludur. Çaginda yayginlasan problem ve
tartismalara Imam Muhammed de katilarak, görüslerini açikladi. Imam
Muhammed'in kültürü, Arap dilindeki mahareti ve fikihtaki derinligi
bütün açikligiyla eserlerinde kendini gösterir.


Imam safiî, Imam Muhammed'den çok istifade ettigini belirtip, ondan
aldigi ilim ile bir çok kitap yazdigini ifade eder (ibn Nedim,
el-Fihrist, s. 295). Nafi de, Imam Muhammed'in insanlarin en fasihi
oldugunu söyleyerek, onun dil sahasindaki bilgisine dikkat çeker (ibn
Abdilber-el-intika, s.174).


Imam Muhammed'in Abbasi halifeleri ile iliskisi olmakla beraber,
kendisinin ve ilmine haysiyetini daima korudugu belirtilir.
Hükümdarlarin önünde egilmezdi ve onlara yüzsuyu dökmezdi (Hatib
el-Bagdadi- Tarihu Bagdad, II, s.173).


Harun Resid, baslangiçta kadilik görevini kabul etmedigi için Imam
Muhammed'i iki ay hapsetti. Daha sonra Imam Muhammed bu kararindan vaz
geçince, geçici bir müddet için bassehir yapilan Rakka'ya kadi tayin
edildi (Sava Pasa, islâm Hukuku Nozariyati, I, 97-98).


176/792'de Zeydi Imam Yahya b. Abdullah'in isyani meselesinde,
Harun Resid, Imam Muhammed'le istisare etti. Bu istisarenin sonucu
olarak Halifenin güvenini kaybetti ve Ali ogullari taraftari olmak
süphesi altinda kaldi. Eserleri teftis edilerek, isyana sürükleyen
parçalarin olup olmadigi kontrol edildi ve bu arada da kadilik
görevinden de azledildi (Taberi, Tarih, el-Ümam..., III, 619).


Imam Muhammed, kadiliktan azledildikten sonra,189/805 yilina kadar
Bagdad'da kaldi. Bu arada Halifeyle aralari düzeldi ve yeniden göreve
getirilerek Horasan kadiligina tayin edildi. Ayni yil içinde de Rey
civarinda vefat etti (el-Kerderi-Menakibu'l-Imamil-A'zam, II,187). Ayni
gün Kisaî de vefat etmisti. Harun Resid; "Bugün Arapça ve fikih
defnedildi" diyerek kaybin büyüklügünü dile getirdi (Hayreddin Karaman,
islâm Hukuk Tarihi, s. 96).


Imam Muhammed'in Fikihtaki degeri özellikle iki yönde ortaya çikar.
Birincisi; eserleri ile Ebu Hanife'nin mezhebinin yayihnasinda
talebelerinin en etkilisi olmasi ve ikinci asir fakihleri arasinda en
çok eser vermesidir. (Imam Muhammed'in görüslerindeki asalet, onu özel
bir mezhep sahibi haline getirmektedir.) ikincisi ise, bir çok büyük
bilgini etkilemesidir. Sözgelisi el-Müdevvene, el-Esediye, el-Ümm ve
el-Hücce gibi Fikih kitaplarinin sahipleri ondan etkilenmisler,
eserlerini onun kitaplari isiginda yazmislardir.


Hanefi mezhebi usulünde, Imam Muhammed ile Imam Ebû Yusuf'un görüsü
bir konuda birlestiginde, Imam Ebu Hanife'nin görüsü tercih edilerek, o
konuda Hanefi mezhebinin görüsünü temsil eder.


Imam Muhammed'in fakihler tabakasindaki yeri hakkinda farkli
görüsler ileri sürülür. ibn Âbidin fakîhleri yedi tabakaya ayirarak,
Imam Muhammed'i ikinci tabakadan sayar. Buna göre Imam Muhammed
mezhepte müctehiddir. Fakat bu görüs umumiyetle kabul görmemistir.
Çünkü Imam Muhammed, Ebu Hanife'y,i veya bir baska müctehidi taklid
etmemistir. Görüslerinde tamamen müstakil oldugu için mutlak müctehid
kabul eden bilginler daha çoktur (M. Ebu Zehra. Ebu Hanife, s.
653-657).


Kadilik yaptigi için fikhi pratik alanda uygulama imkâni bulmustur.
Irak ve Hicaz ekolüne mensup ilim adamlarindan ders aldigi için bu iki
ekol arasindaki görüs ayriliklarini azaltmistir. Fikha büyük hizmeti
geçmis hatta, "fikhi Abdullah b. Mes'ud 32/652 ekti, Alkame (62/681)
biçti, ibrâhim en-Nehaî (ö. 95/713) harman yapti, Ebû Hanîfe ögüttü,
Ebû Yusuf hamurunu kardi, Imam Muhammed pisirdi. Diger insanlar hazir
yiyorlar" sözü meshur olmustur (Osman Keskioglu, Fikih Tarihi ve islâm
Hukuku, Ankara 1980, s. 106).


Eserleri:


Imam Muhammed'in lisani kuwetli ve kalemi akici idi. Kolay yazardi.
Hanefi fikih meselelerini toplayip sonraki nesillere aktaran o
olmustur. Degerli eserler birakmis, hemen hepsi de zamanimiza kadar
intikal etmistir. Eserleri genel olarak iki kisma ayrilir:


A- Zâhiru'r-Rivâye: Bunlar alti tanedir.


1- el-Mebsût, buna "el-Asl" da denir.


2- ez-Ziyâdât,


3- el-Câmiu's-Sagîr


4- el-Câmiul-Kebîr


5- es-Siyeru's-Sagîr


6- es-Siyeru'l-Kebîr.


Bunlarin hepsinde fikih (islâm Hukuku) ile ilgilidir. Bu kitaplari
Imam Muhammed tevâtür yoluyla Ebû Hanife veya Ebû Yusuf'tan rivâyet
ettigi için "açik rivâyetli, rivâyetinde süphe olmayan" anlaminda
"Zâhiru'rrivâye" denilmistir. Kendisinin görüsleri de bu kitaplarda
bulunmaktadir. Bu alti kitab içindeki konular Hanefi fikhinin temelini
teskil ettigi için bunlara "el-Usûl" ismi de verilmistir (Bu eserlerine
dünya kütüphanelerinde bilinen nüshalari için Brockelmann'in "Gal"ina
ve Fuad Sezgin'in, "Gas''ina bk.).


Zâhiru'r-Rivâye kitaplari, Hakim es-sehîd Ebul-Fadl Muhammed
el-Mervezî (ö. 334/945) tarafindan kisaltilarak bir araya getirilmis ve
eser "el-Kâfi" adini almistir. Bu kitap, kendi devrinde Hanefi
mezhebinin görüslerini, fürû meselelerini ögrenmek isteyene yeterli
kabul edilmistir. Bu müellifin "el-Müntekâ"adinda bir eseri daha vardir
ki, nevâdir meselelerini de içine alir.


"el-Kâfi", daha sonra, Ebû Bekr Muhammed semsü'l-Eimme es-Serahsi
(ö.490/1097) tarafindan serhedilmis ve el-Mebsût " isimfi bu eser otuz
cilt halinde basilmistir. es-Serahsi, bu eserinin bir bölümünü zindanda
iken ögrencilerine yazdirmistir.


Hanefi mezhebinde el-Mebsût adini tasiyan baska eserler de vardir.
Diger Mebsûtlar sahibinin adlariyla anilirlar. Bunlar, Imam Muhammed'in
el-Mebsût isimli eserinin serhidir. Diger mezheplerde de Mebsût isimli
eserlere rastlanir. es-Serahsî'nin el-Mebsût'u Hanefi fikhinin en
muteber kitaplarindan biridir. Meselelerin dayandigi deliller
zikredilir, münakasasi yapilir. Önemli noktalarda diger mezhep
görüsleriyle karsilastirmali incelemeler yer alir. Konularin
islenisinde görülebilen daginiklik, son yillarda çikarilan el-Mebsût
Fihristi ile giderilmeye çalisilmistir.


B- Nâdiru'r-Rivâye Kitaplari:


1- Keysâniyyat kitabi. Imam Muhammed'den suayb b. Süleyman el-Keysâni rivayet ettigi için bu ad verilmistir.


2- Hârûniyyât. Harûn er-Reside takdim edildigi için bu ad verilmistir.


3- Cürcâniyyât. Cürcan'da yazildigi veya Ali b. Salih el-Cürcânî rivayet ettigi için bu ad verilmistir.


4- Rakkiyât. Imam Muhammed Rakka kadisi iken kendisine gelen meseleleri içine almaktadir.


5- Ziyâdetü'z-Ziyâdât ez-Ziyâdât'in tamamlayicidir.


Bu kitaplara Nevâdiru'r-Rivaye veya Gayru Zâhiri'r-Rivâye denilir, çünkü bu kitaplarin rivayeti tevatür derecesine ulasmamistir.


Bu kitaplarda da Ebû Hanife, Ebû Yusuf ve kendisinin görüsleri bulunmaktadir.


Bunlarin disinda


1- Er-reddû alâ Ehlil-Medîne. Ebû Hanife'nin reyleriyle Medine'lilerin reylerinin münakasasini yapar.


2- Kitâbu'l-Asâr: Bu eserinde, Ebû Hanîfe'den rivayet etmis oldugu
merfû, mevkûf ve mürsel hadisleri toplamistir (M. Ebu Zehra,
Tarihu'l-Mezâhibi'l-islâmiyye, Kahire, t.y., s. 171,172; ez-Zühaylî,
el-Fikhu'l-islâmî ve Edilletüh, Dimask 1405/1985, I, 30; Osman
Keskioglu, a.g.e., s. 95, 96; Ali safak, Islam Hukukunun Tedvini,
Erzurum 1978, s. 87 vd.; islâm Medeniyeti Dergisi (Muhammed es-seybânî
Özel Sayisi)sy: 20; Hamdi Döndüren, Delilleriyle islâm Hukuku, istanbul
1983, s. 74, 75; i.A. "es-seybanî" mad.).


Kaynak: Sâmil Islam ansiklopedisi