LOKMAN (LUKMAN) HEKIM

Bir nebî veya velî oldugu ihtilâfli; ancak çogunlugun tercihine göre hakim bir sahsiyet.


Kur'ân-i Kerîm'de Lokman adi iki yerde geçer (Lokman, 31/12,13).
Kelime, ayni zamanda Mekkî bir surenin adidir. Bu sûrenin nüzul sebebi
Kureyslilerin Lokman'i Hz. Peygamber (s.a.s)'e sormalaridir.


Lokman'in adi geçen iki ayetin meâli söyledir: "Andolsun Biz
Lokman'a Allah'a sükretmesi için hikmet verdik. sükreden kimse ancak
kendisi için sükretmis olur. Nankörlük eden ise, bilsin ki Allah her
seyden müstagnîdir, övülmeye lâyik olandir. Lokman, ogluna ögüt
vererek. "Yavrum, Allah'a es kosma, dogrusu es kosmak büyük zulümdür"
demisti " (Lokman, 31/12,13). Lokman'in adi içinde geçmese de onun
ogluna ögütleri devam etmektedir. Ancak arada iki ayet içinde Yüce
Allah, Lokman'in ögüdündeki es kosmayi(sirk) tekit için ana-babaya iyi
davranmak; yaradana sükür, ana-babaya tesekkür etmesini bilmekle
beraber; eger ana-baba Allah'a es kosmak üzere çocugunu körü körüne
zorlarlarsa o çocugun onlara itaat etmemesi, dünya islerinde onlarla
güzelce geçinip Allah'a yönelen kimselerin yoluna uymasi gerektigini
bildirmektedir (Lokman, 31/14,15). Lokman'in ögütleri söyle devam
etmektedir: "Yavrum, isledigin sey bir hardal tanesi agirliginca olsa
da, bir kayanin içinde, göklerde veya yerde bulunsa da, Allah onu
getirip meydana kor. Dogrusu Allah Lâtif'dir, haberdar'dir. Yavrum,
namazi kil, iyiligi emret, kötülükten vazgeçir ve basina gelene sabret;
dogrusu bunlar azmedilmeye deger islerdir. Insanlari küçümseyip yüz
çevirme, yeryüzünde böbürlenerek yürüme! Allah, kendini begenip
böbürlenen kimseyi hiç süphesiz ki sevmez. Yürüyüsünde ölçülü ol,
sesini de kis! Seslerin en çirkini süphesiz merkeplerin sesidir"
(Lokman, 31/16-19).


Lokman suresinde geçen meâli verilen ayetlerden anlasilmaktadir ki,
bu zat bir hakimdir. Çünkü ona hikmet verilmistir. Böyle bir hikmete
ulasan kimseye gereken, o hikmete sükürdür. Aslinda Yüce Allah'in,
sükür de dahil hiç bir seye ihtiyaci yoktur. Ancak sükre ihtiyaci olan
Insandir. Çünkü Allah, sükredince nimetleri artirma vadinde bulunmustur
(ibrâhim, 14/7). Lokman, üç kere "yavrum" veya "oglum" diye hitap
ederek ogluna ögüt vermistir. Bunlardan ilkinde Allah'a es, ortak
kosmamasini ögütlemistir. Çünkü bu, Allah'in hakkini baskasina vermek,
kullarin ve bütün varliklarin yaratanina olan bu haksizlikla onlarin
haklarini çignemek, basta Yüce Allah'in ikram ettigi, serefli kildigi
Insan olmak üzere bu varliklari esas yaratanindan baska fâni, âciz,
güçsüz seylere yönelterek onlari tahkîr etmektir. Lokman, ikinci
"yavrum" hitabiyle baslayan ögüdünde, Yüce Allah'in hardal tanesi kadar
da olsa yapilan bütün iyilik ve kötülükleri gördügünü, bildigini ve
onlari ahirette degerlendirecegini anlatmistir. Nitekim Yüce Allah,
zerre miktar hayir-ser isleyenin karsiligini görecegini bildirmektedir
(ez-Zilzâl, 99/7-. Lokman, yine ogluna hitaben üçüncü ögüdünde onun
namazi kilmasini, iyiligi emredip kötülükten vazgeçirmesini, basina
gelene sabretmesini, Insanlara böbürlenip kibirlenmemesini, çalim satip
ögünmemesini, yürümesinde, konusurken sesinde ölçülü olmasini tavsiye
etmistir.


Lokman hakkinda hadislerde de bazi bilgiler bulunmaktadir. En'âm
suresi'nin 82. ayetinin nüzulünde sahabeler: "Ey Allah'in Resulü! Bizim
hangimiz nefsine zulmetmez ki...?" dediklerinde, Peygamberimiz. Bu
ayetteki zulüm sizin sandiginiz gibi degildir. O zulüm, sirk demektir.
Lokman'in ogluna nasihat ederken, yavrum, Allah'a sirk kosma. Zira sirk
en büyük zulümdür dedigini isitmediniz mi?" cevabini vermistir (Sahîh-i
Buhârî, Tecrîd-i Sarîh, Tercemesi, IX, 163). Lokman söyle derdi:
"Yavrum, ilmi âlimlere karsi böbürlenmek, sefihlerle münazarada
bulunmak ve meclislerde gösteris yapmak için ögrenme!" (Ahmed b.
Hanbel, I,190). Bu anlatim ve devami baska bir rivayette söyle yer
almaktadir: "...Ginâ göstererek ve cehalete düserek ilmi terketme!
Yavrum, meclisleri ihmal etme! Allah'i anan bir topluluk gördügünde
onlarla otur. Eger âlimsen ilmin isine yarar; cahilsen onlar sana
ögretirler. Umulur ki Allah onlara rahmetini lütfeder, onlarla beraber
sana da ulasir. Allah'i anmayan bir lopluluk gördügünde onlarla oturma.
Eger âlimsen ilminin sana bir yarari olmaz; cahilsen onlar seni
saptirirlar. Allah onlari azabina düçar kilar, sana da onlarla beraber
isabet eder" (Dârimî, Mukaddime, 34). Yine bir hadis-i serifde
ilim-hikmet hakkinda söyle denilmektedir: "Hakîm Lokman ogluna su
tavsiyede bulunmustur. Yavrum âlimlerin yaninda otur ve dizlerinle
onlara çok yaklas. Çünkü Allah, gökten indirdigi yagmurla ölü topragi
dirilttigi gibi, kalbleri hikmet nûruyla diriltir"(Muvatta, ilim, 1).
Lokman hakkinda baska bir hadis de söyledir: "Hakim Lokman, söyle
derdi: süphesiz Allah bir seyi emânet aldigi zaman onu korur" (Ahmed b.
Hanbel, II, 87).


Bu hadislerin, meselâ zulüm, hikmet, ilim gibi konularda Kur'ân-i
Kerîm'deki Lokman ile ilgili ayetlerle rabitali oldugu görülmektedir.


Lokman'in kim oldugu konusunda çesitli görüsler vardir. ibn ishak'a
göre Lokman'in nesebi [Lokman b. Bâur b. Nahor b. Tarih (Terah: Âzer)]
Dördüncü. Kusakda Hz ibrahim (a.s)'in babasi Âzer'e ulasir. Vâkidî,
Lokman'in isrâilogullari kadisi, Eyle ve Medyen taraflarinda yasayan,
Eyle'de ölen bir kimse oldugunu zikreder. ikrime'ye göre Lokman bir
nebîdir. Ancak onun bir hakim oldugunda âlimlerin ittifaki vardir
(Sahih-i Buharî Tecrid-i Sarih Tercemesi, IX, 163). Vehb b. Münebbih'e
göre; Lokman ibn Bâûra, Âzer neslindendir. Mukâtil'e göre ise, Hz.
Eyyub (a.s)'in kizkardesinin veya teyzesinin oglu idi. Uzun müddet
yasadi. Hz. Davud'a yetisti ve ondan ilim aldi. Sanat sahibi idi. Bir
nebî oldugunu söyleyenler de oldu. ibn Rüsd, Tehâfüt'ünde söyledigi
gibi, her nebî hakîmdir, fakat her hakim nebî degildir. Bakara
sûresi'nin 269. ayetine göre Yüce Allah hikmeti istedigine verir. Kime
de hikmet verilmisse ona büyük hayir lütfedilmistir. Dolayisiyle o
kimsenin ilmen, amelen bunun sükrünü yerine getirmesi gerekir. Lokman
için de Kur'ân'da böyle söylenmistir (Elmalili Hamdi Yazir, Hak Dini
Kur'an Dili, IX, 3842-3843).


Lokman, Islâm'dan önceki Araplarda kendisinden çok bahsedilen bir
sahsiyet idi. Yahudi ve Hristiyan kutsal kitaplarinda adi geçmez. Onun
Âd kabilesinden veya Habesli bir köle oldugu da belirtilmistir (S.G.F.
Brandon, A Dictionary of Comparative Religion, London 1970, s. 414).


Eski Arap geleneginde cahiliyye devri Insanlari bu zata
Lukmânü'l-Muammer diyorlardi. Onun yedi kartalin ömrü kadar uzun
yasadigina inanilirdi. Ebû Hâtim es-Sicistâni'nin "Kitâbül-Muammarîn"
adli eserinde Lokman, Hizir'dan sonra uzun yasayan ikinci sahsiyet
olarak yer alir. Yedi kartal ömrü bes yüz altmis yil yapsa da çesitli
rivayetlerde onun bin, hatta üç bin-üç bin bes yüz yil yasadigi bile
ileri sürülmüstür. Lokman'a, Nâbiga'nin siirlerinde bile rastlanir.
Cahiliyye geleneginde Lokman ayni zamanda bir kahraman ve hakim bir
kimse olarak da görülürdü. Bir çok macera ona isnat edilmisti. Bütün
bunlar arasinda Lokman, Âd kabilesinden olmakla bu kabîleye Sodom gibi
günahkârligi dolayisiyla kuraklik cezasi verildiginde, onun da dahil
oldugu bazi kimseler yagmur için dua etmek üzere Mekke'ye giderler.
Ancak Âdlilar orada zevk ve safâya dalip esas vazifelerini unuturlar.
Hatirlatildiginda da birisi siyah bir bulut isteyiverir. Âd kabilesinin
mahvi bu bulutla olur. Aslinda onlarin cezalandirilmalari Hz. Hûd'a
itaatsizlikleri dolayisiyladir. Âd kavmi ile ilgili ayetlerde ve Hûd
suresinde Lokman'in adi geçmez (Bernhard Heller, iA., "Lokman ",
maddesi).


Lokman, Kur'ân-i Kerîm'de yer aldiktan sonra, Arapça darb-i mesel
ve hikmet kitaplarindan Kasasul-Enbiyalara kadar bir çok eserlerde yer
aldi. Sa'lebî (ö. 427/1035) Ârâisul-Mecâlis"inde ondan bahsederken
Kur'ân'daki anlatimi baska rivayetlerle genisletir. O, Lokman'in kim
oldugu konusunda yukaridaki bütün bilgileri verdikten sonra Mücâhid'in
onun uzun dudakli siyahî bir köle oldugu yolundaki rivayetlerini de
bunlara ekler. Ancak bu rivayeti takviye sadedinde Insanlardan
Sudan'dan çikmis üç hayirli kimse arasinda, Bilâl (Habesli ?), Hz. Ömer
(r.a)'in kölesi Mühecca' ve Lokman'a (Sudan'in Misir'a yakin Nubya
tarafindan) yer veren rivayeti de almaktadir. O, Lokman'in Habes'li bir
marangoz, bir terzi oldugu konusundaki iddialari da aktardiktan sonra,
âlimlerin onun hakim olup nebî olmadiginda ittifak ettiklerini, bu
konuda ikrime'nin farkli görüse sahip oldugunu (bazilarina göre
Lokman'in nebîlik ile hakimlikten birini tercihte serbest birakildigi,
onun hikmeti seçtigini) belirtmektedir. O, ayrica Lokman'in nebî
olmadigi; Allah'in çok tefekkür, iyi yakin ile takvâ ehli kildigi bir
kul oldugu; onun Allah'i, Allah'in da onu sevdigi, ona hikmet
lütfettigini açiklayan bir hadis de nakleder (Sa'lebi, Arâisul-Mecâlis,
312).


Sa'lebî, Lokman'in, dünyada sikinti çekenin refahtakinden hayirli
oldugunu; dünyayi ahirete tercih edenin dünyada da, ahirette de
kaybedecegini; malin sihhat, nimetin nefis temizligi gibi olmadigini;
dogru söz, emaneti yerine teslim ve bos yere konusmayi terkin hikmeti
dogurdugunu söyledigini nakleder. Yine onun nakline göre Lokman ogluna
söyle dedi:


"Dünya derin bir denizdir. Çoklari onda bogulmustur. O denizde
senin gemin Allah'dan takvâ olsun. Binegin Allah'a imanin ve yolun
Allah'a tevekkül olsun. Umulur ki kurtulursun; tamamen kurtulacagini da
sanmam. Yavrum, Insanlar ibadet ve taatte her gün noksanlastiklari
halde nasil olur da vadolunduklarindan korkmazlar! Yavrum! Dünyadan
yetecek kadar al, ona kapilma, bu ahiretine zarar verir. Dünyadan el
etek de çekme, yoksa Insanlara yük olursun. Oruç tut, bu sehvetini
keser. Seni namazdan alikoyan orucu tutma, çünkü Allah'in katinda namaz
oruçtan daha büyüktür... Yavrum! iyiligi ondan anlayana yap. Nitekim
koç ile kurt arasinda dostluk olmadigi gibi; iyi ile kötü arasinda da
dostluk olmaz. Çekismeyi seven hakarete ugrar, kötülük olan yerlere
giden töhmet altinda kalir, kötülüge yaklasan kendini kurtaramaz ve
dilini tutmayan pisman olur. Yavrum! iyilerin hizmetinde bulun; fakat
kötülerle dostluk kurma. Yavrum! Güvenilir kimse ol ki zengin olasin.
Kalbin günah lekeleriyle dolu oldugu halde Insanlara, Allah'dan
korkuyormussun gibi görünme. Yavrum, âlimlerle bir arada bulun ve
onlarin dizinin dibinden ayrilma; fakat onlarla tartismaya da girme,
yoksa sohbetlerinden seni mahrum ederler. Onlara bir sey sorarken nazik
davran. Seni ihmal ettiklerinde onlara bikkinlik verme, yoksa senden
usanirlar. Yavrum! her seyi arkani dönerek isteme ve yüzün dönük olarak
da ondan uzaklasma! Zira bu, basîreti azaltir ve akli zayiflatir.
Yavrum, küçükken edepli olursan, büyüdügünde faydasini görürsün!
Yavrum, yolculuga çiktiginda, onu çekip götürebilecegin bir yerde
olmadikça, hayvanindan emin olma; çünkü onun sirti çabuk yagir olur ve
bu hakimlerin islerinden degildir. Gidecegin yere yaklastiginda da
hayvanindan in ve yürü; kendinden önce onu doyur. Gecenin ilk
saatlerinde yolculuga çikmaktan sakin! Sana gecenin yarisina kadar
dinlenip gece yarisindan sonra yola çikmani tavsiye ederim. Sefere
çikarken yanina kilicini, mest'ini, sarigini, elbiseni, su kabini, igne
ve ipligini, biz'ini (saraç ignesi) al! Ayrica yaninda sana ve
beraberindekilere yetecek kadar ilâç bulundur. Arkadaslarinla, Allah'a
isyanin disindaki hususlarda uyum sagla ve onlara vefâ göster! Yavrum,
kanaatkâr görünmekten sakin, zira bu tavrin sana gündüzleri söhret,
geceleri ise süphe getirir. Yavrum, kendini unutup da Insanlara iyiligi
emretme! Yoksa senin durumun, Insanlara isik verdigi halde kendisi
yanarak tükenen kandile benzer! Yavrum, küçük isleri umursamazlik etme!
Çünkü küçük, yarin büyüge dönüsür. Yavrum, yalan söylemekten sakin!
Çünkü yalan, dînini ifsat eder, Insanlarin yaninda mürüvvetini
noksanlastirir ve bu durumda da utanma duygun yok olur; degerin düser,
makam ve mevkiin elden gider; küçümsenirsin, konustugun zaman sözün
dinlenmez, söyledigine itibar edilemez. Bu duruma düsüldügünde de
yasamanin zevki kalmaz! Yavrum, kötü huydan, sikinti vermekten,
sabirsizliktan sakin! Bu hasletler karsisinda hiç bir arkadasin sana
dürüst davranmaz ve seninle aralarinda dâima bir mesafe birakirlar.
isini sev; sik sik karsilastigin olaylar karsisinda sabret! Insanlara
karsi güzel huylu ol! Zira huyu güzel olan, herkese güler yüz gösteren
ve bunu yayginlastiran, iyiler yaninda nasîbini alir; ona karsi iyi
kimseler sevgi besler, kötüler de ondan uzaklasir. Yavrum, gönlünü
kederlerle ve kalbini üzüntülerle mesgul etme. Aç gözlülükten sakin.
Takdire riza göster. Allah tarafindan sana verilene kanaat et ki
hayatin güzellessin, gönlün sürurla dolsun ve hayattan zevk alasin.
Eger dünya zenginliklerinin senin için bir araya getirilmesini
istersen, Insanlarin ellerinde olanlara göz dikme! Zira peygamberleri
bulunduklari mertebeye ulastiran sey Insanlarin ellerinde bulunanlara
göz dikmemeleridir. Yavrum, dünya hayati kisadir. Senin oradaki ömrün
ise daha da kisadir. Bu kisa ömrün de daha az bir kismi geride
kalmistir. Yavrum, iyiligi ehline yap, ehil olmayana iyilik yapma;
yoksa o, dünyada bosa gider, ahirette de sevabindan mahrum olursun.
iktisatli ol, savurgan olma; cimrilik derecesinde mala sarilma, israfa
varacak sekilde de onu dagitma! Yavrum, hikmete saril ki onunla ikram
göresin, onu yücelt ki sen de üstün tutulasin. Hikmet ahlâkinin en
üstünü Allah (c.c)'in dinidir. Yavrum, hasedçinin üç belirgin özelligi
vardir: Giyabinda dostunu çekistirir, yaninda oldugu zaman ona
yaltaklanir, o bir musibete duçar oldugunda da ona sevinir" (Sa'lebî,
a.g.e., 313-315).


Lokman'la ilgili olarak sadece ogluna ögütler, hikmetli sözler,
atasözleri (emsâl, durub-i emsâl) degil, kissalar da nakledildi.
Bunlardan Lokman'in bir köle olarak birisine takdim edildiginde. o,
diger kölelerin incirleri onun yedigini ileri sürerek efendilerini
kandirmak istedikleri zaman, hep beraber sicak su içmelerini tavsiye
eder. Efendileri öyle yapar, sonunda Lokman yalniz su kusarken,
digerleri incir artiklarini su ile çikarmaya baslarlar. Bir gün
efendisi, gelen misafiri için, Lokman'a en iyi ne varsa onu ikram
etmesini söyler. O da koyun dili ve yüregi getirir. Bir baska gün yine
misafir için bu defa en kötü ne varsa onu çikarmasini söylediginde ayni
seyleri verdigini görünce, sebebini sorar. Lokman, iyi bir dil ve
yürekten daha iyi bir sey olmadigi gibi, kötü bir dil ve yürekten de
daha kötü bir sey bulunmadigi cevabini verir (Sa'lebî, ayni yer).


Lokman'a bu kissalar dolayisiyla Araplar'in Ezop'u (Aesopos)
denilmis, Avrupa'da Ezop'a atfedilen bir çok nükteler Lokman'a isnat
olunmustur. Batili yazarlar Lokman'la ilgili kissalarin sonraki
devirlerde Ezop'unkilerden kopya edildigini ileri sürerler. Bu konuda
karsilastirmalar ve örneklere de yer verip eski gelenekte Lokman,
hakîm, hatta peygamber bir kimse olarak taninirken; sonraki devrede
artik köle, marangoz haline sokuldugunu eklerler. Onlara göre Lokman;
Bileam, Ahikar, Ezopla ayni görülmüstür. Bileam, Kitab-i Mukaddes'te
geçer. Müfessirler, seceresi Lokman b. Bâûr b. Nahor b. Tarih seklinde
geçen bu zatin ibrani dilinde "bala", Arapça "Lakama" kökleri ayni
yutmak anlamina geldigi için, Kitab-i Mukaddes'teki karsiliginin Bileam
oldugu kanaatine ulasmislardir (Bileam için bk. Sa'lebî, 209 vd.).
Lokman, Bileam midir tartismasinda buna olumlu bakanlar yaninda karsi
çikanlar; Lokman, Kur'ân ve önceki gelenekte saygi duyulan; Bileâm,
Kitab-i Mukaddes ve Aggada'da nefret edilen bir kimsedir, demektedirler
(bk. Belâm). Lokman'i, Roma'li Ahikar veya Yunan'in Ezop'una
benzetenler, onlarin sözlerinin veya onlarla ilgili anlatimlarin
benzerliklerine dayanmaktadirlar (Bernhard-N.A. Stillman,"Lokman",
Encyclopedia of islam, Leiden 1978, IV, 813).